تفسیر تلخیص البیانتلخیص البیان فی مَجازات القرآن، کتابی به عربی در بیان مفاهیم مجازی و استعاری قرآن ، تألیف ابوالحسن محمد بن حسین شریف رضی، از نوادگان ابراهیم مجاب فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، دانشمند امامی نیمه دوم قرن چهارم (متوفی ۴۰۶) می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - معرفی اجمالی تفسیر ۳ - معرفی تلخیص‌البیان ۳.۱ - اولین کتاب درباره مجازاهای قرآن ۳.۲ - نادر بودن کتاب ۴ - نام کتاب ۵ - تفسیر بیانی قرآن ۶ - نمونه‌هایی از آیات بحث شده ۶.۱ - استهزاء ۶.۲ - زیغ ۷ - سال نگارش تلخیص‌البیان ۸ - اساتید شریف رضی ۹ - ویژگی‌های تلخیص‌البیان ۱۰ - معانی مجازی نداشتن برخی سور ۱۱ - جای‌گاه اشعار در تلخیص‌البیان ۱۲ - چاپ‌های تلخیص‌البیان ۱۳ - ترجمه تلخیص‌البیان ۱۴ - تفاسیر دیگر سید رضی ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منابع ۱ - معرفی اجمالی مفسرتفسیر تلخیص البیان عن مجازات القرآن اثـر ابـوالـحسن محمد (۳۵۹ - ۴۰۶ ق) فرزند ابواحمد الحسین از نوادگان ابراهیم مجاب فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) معروف به شریف رضی از بزرگان شیعه و ائمه ادب و جامع کتاب گران قدر نهج البلاغه (شریف رضی). محمد از خاندانی برخاست که همه از بزرگان دین و عالمان و عابدان و زاهدان و پرهیزکاران کم مانند روزگار بودند. پدر و مادر سید رضی هر دو از سادات علوی و از نوادگان سرور آزادگان حسین بن علی (علیه‌السّلام) بودند. نسبت وی از جانب پدر با پنج واسطه به امام هفتم می‌رسد. از این رو گاهی شریف رضی را «موسوی» می‌خوانند. ۲ - معرفی اجمالی تفسیرتفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی در تفسیر آیات قرآن کریم مخصوصا واژه‌ها و عبارات و تعبیرات مجازی و کنایی و استعاری است. نخستین شخصی که نسخه این تفسیر را معرفی نمود علامه نوری (م ۱۳۲۰ ق) بود که چند برگ آن را مشاهده کرده بود. شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعه به نقل از تکمله سید حسن صدر به این مساله اشاره دارد. سـپـس نسخه کهن و بسیار قدیمی متعلق به قرن ششم هجری جزء مخطوطات کتابخانه اهدائی سید محمد مشکوة به دانشگاه تهران شناسائی گردید. که از آغاز آن افتادگی دارد که به همان کیفیت و عینا در سال ۱۳۷۲ ق در تهران به طبع رسید. سپس نسخه کامل متعلق به قرن سیزدهم هجری در عراق به دست آمد و مجددا به طور کامل در سال ۱۳۷۵ ق در چاپخانه المعارف بغداد و مجددا در بیروت به طبع رسید. ۳ - معرفی تلخیص‌البیان۳.۱ - اولین کتاب درباره مجازاهای قرآناین کتاب نخستین اثر مستقل در باره مجازها و استعاره‌های قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبویة [۲]
محمد بن حسین شریف رضی، المجازات النبویّة، ج۱، ص۱۰، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۹۶۸، چاپ افست قم (بی تا).
به این نکته اشاره کرده است، هر چند کتاب مجاز القرآن ابوعبیده مَعمر بن مثنّی (متوفی ۲۰۹) عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وی معنایی عام داشته و مراد از آن راه‌هایی بوده که قرآن برای بیان مقاصد خود بر گزیده است. [۳]
معمر بن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن، ج۱، مقدمه سزگین، ص۱۹، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
ازین‌رو مَجاز با کلمات تفسیر ، معنی ، تقدیر و تأویل مترادف شده است و معنای بلاغی آن مورد نظر نیست. [۴]
معمر بن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن، ج۱، مقدمه سزگین، ص۱۸ـ۱۹، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
[۵]
محمد علوی مقدّم، «مقایسة مجازالقرآن ابوعبیده و تلخیص البیان سیدرضی»، ج۱، ص۱۳۳، در یادنامة علامه شریف رضی، به اهتمام ابراهیم سیدعلوی، تهران ۱۳۶۶ش.
[۶]
محمد علوی مقدّم، «مقایسة مجازالقرآن ابوعبیده و تلخیص البیان سیدرضی»، ج۱، ص۱۳۹، در یادنامة علامه شریف رضی، به اهتمام ابراهیم سیدعلوی، تهران ۱۳۶۶ش.
[۷]
معمر بن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن، ج۱، ص۳، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
[۸]
ج ۱، ۱۴۷، معمر بن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
[۹]
ج ۱، ۲۰۵، معمر بن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
۳.۲ - نادر بودن کتابتلخیصالبیان کتابی ارزشمند و به نوشته ابن خلّکان [۱۰]
ابن خلکان، ج۴، ص۴۱۶.
در نوع خود نادر است.۴ - نام کتابمؤلف در المجازات النبویّة [۱۱]
محمد بن حسین شریف رضی، المجازات النبویّة، ج۱، ص۹، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۹۶۸، چاپ افست قم (بی تا).
و ابن عنبه [۱۲]
ابن عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابی طالب، ج۱، ص۲۰۷، چاپ محمدحسن آل طالقانی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
و امین ، [۱۳]
امین، ج۹، ص۲۱۸.
نام کتاب را تلخیص‌البیان عن مجازات‌القرآن آورده‌اند، اما در پاره‌ای منابع نام آن تلخیص‌البیان من مجازات‌القرآن آمده است. برخی نیز به دلیل موضوع کتاب، آن را با عنوان مجاز یا مجازات القرآن ذکر کرده‌اند، [۱۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۴۲۱.
[۱۸]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۶۰، ج ۳، بیروت ۱۹۸۹.
ولی عنوان آن در تمام چاپ‌ها، تلخیص‌البیان فی مجازات‌القرآن است.۵ - تفسیر بیانی قرآنبا توجه به نثر زیبای شریف رضی [۱۹]
علی بن حسن باخرزی، دمیة القصر و عصرة اهل العصر، ج۱، ص۲۹۳، چاپ محمد تونجی، ج ۱، دمشق (۱۳۹۱/۱۹۷۱).
[۲۰]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۵، ص۱۱۵، چاپ محمد عبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۱]
آدام متز، الحضارة الاسلامیّة فی القرن الرابع الهجری، ج۱، ص۴۸۷، نقله الی العربیة محمد عبدالهادی ابوریدة، قاهره ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
[۲۲]
آدام متز، الحضارة الاسلامیّة فی القرن الرابع الهجری، ج۱، ص۴۹۱، نقله الی العربیة محمد عبدالهادی ابوریدة، قاهره ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
[۲۳]
محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج۸، ص۱۴۸، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۹۱.
و عبارت‌های فصیح و ترکیب‌های اصیل که استادی وی را نشان می‌دهد، [۲۴]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۶۱، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۵]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۳۰۴، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۶]
مقدمه، ص م، محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۲۹ـ۱۳۳۲ش.
در سیر علوم بلاغی ، این کتاب از مهم‌ترین آثار تحقیقی سده چهارم است [۲۷]
شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، ج۱، ص۱۳۹، قاهره ۱۹۸۷.
که مجازها و استعاره‌ها و کنایه‌های قرآن کریم را، به ترتیبِ سوره‌ها و آیات و با استشهاد فراوان از اشعار عربی، با عنوان کلی مجاز آورده است [۲۸]
شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، ج۱، ص۱۴۰، قاهره ۱۹۸۷.
[۲۹]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳۰]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۶۹، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳۱]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۷۹، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و می‌توان آن را تفسیر بیانی قرآن کریم دانست که برای نشان دادن جنبه اعجاز بلاغی و بیانی قرآن نوشته شده است. [۳۲]
مقدمه، ص ۶۱، محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶ - نمونه‌هایی از آیات بحث شده۶.۱ - استهزاءاز جمله، بحث از آیه : «اَللّهُ یَسْتَهزِی ُ بِهِمْ...» قابل ذکر است که « استهزاء » مجازاً به خداوند اسناد داده شده است، زیرا خداوند حلیم و حکیم است و استهزاء، عکس این‌هاست؛ ازین‌رو در این آیه جزای استهزاء که مؤاخذه و عِقاب است، استهزاء نامیده شده است. [۳۴]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶.۲ - زیغشریف رضی همچنین ضمن بحث از آیه «...مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزیغُ قُلُوبُ فَریقٍ مِنْهُم...» آن را استعاره دانسته و معنای حقیقی زیغ را اعوجاج و کجی ذکر کرده است. به نظر او در این آیه حالت درونی و روانی آنانی که از شدت ترس نزدیک بوده است خود را ببازند، به موجود محسوسی تشبیه شده که پس از استقامت و راستی به کجی گراید و بعد از ثبات و استواری ، منحرف شود. شریف رضی برای اثبات گفته خود آیه بعد را دلیل آورده که می‌گوید: «...حَتّی اِذا' ضاقَتْ عَلَیْهِمْ الاَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیهِم اَنْفُسُهُمْ...» و افزوده است که این نیز استعاره است و در واقع تشبیه معقول به محسوس است، زیرا توصیف نفس به تنگی و گشادگی، حقیقی نیست بلکه مجازی است. [۳۷]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳۸]
محمد علوی مقدّم، «مقایسة مجازالقرآن ابوعبیده و تلخیص البیان سیدرضی»، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۶، در یادنامة علامه شریف رضی، به اهتمام ابراهیم سیدعلوی، تهران ۱۳۶۶ش.
۷ - سال نگارش تلخیصالبیانشریف رضی در تلخیص البیان از پدر خود، ابواحمد حسین بن موسی ، با عبارت «رضی اللّه عنه و أرضاه» یاد کرده است [۳۹]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۳۲۲، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
با توجه به سال درگذشت پدرش (۴۰۰) و سال وفات خودش (۴۰۶)، وی باید کتاب را در شش سال آخر زندگی‌اش نوشته باشد.۸ - اساتید شریف رضیاو در این کتاب از برخی استادانش نام برده است، از جمله از ابن جنّی ، قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی . [۴۰]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۴۸، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۱]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۲۱۲، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۲]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۸۱، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۹ - ویژگی‌های تلخیصالبیانبرخی از ویژگی‌های تلخیص‌البیان عبارت است از: ذکر قرائت‌های مختلف بنا بر نظر قاریان هفت‌گانه [۴۳]
پانویس ۲، محمد بن حسین شریف رضی، ج۱، ص۱۱۴، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۴]
پانویس ۱، محمد بن حسین شریف رضی، ج۱، ص۱۲۷، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
بحث از معانی واژگان و ترکیب‌های قرآنی [۴۵]
فهرست، ص ۴۴۷ـ ۴۵۸، محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
برطرف کردن مشکلات شواهد شعری که به آن‌ها استناد کرده و اظهار نظر در مسائل اختلافی [۴۶]
مقدمه، ص م، محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۲۹ـ۱۳۳۲ش.
و استفاده از احادیث در بیان مجازها و ترکیب‌های قرآنی. [۴۷]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۵۷، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۸]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۱۷۴، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۹]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۲۷۴، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۰ - معانی مجازی نداشتن برخی سوربه تصریح مؤلف در این کتاب، برخی سوره‌ها معانی مجازی ندارند، مانند سوره عبس [۵۰]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۳۵۹، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و سوره انفطار . [۵۱]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۳۶۰، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۱ - جای‌گاه اشعار در تلخیصالبیاناو در کتاب خود، از شاعران دوره عباسی شاهدی نیاورده، زیرا در گذشته اصالت شعر عربی را تا پایان دوره اموی می‌دانسته‌اند. [۵۲]
مقدمه محمدعبدالغنی حسن، ص ۳۹، محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۲ - چاپ‌های تلخیصالبیاننخستین بار سیدمحمد مشکوة نسخه‌ای از این کتاب را شناسایی و عکس آن را با مقدمه و فهرست‌های مختلف در ۱۳۲۹ در تهران چاپ کرد. سپس محقق مصری ، محمدعبدالغنی حسن ، همین نسخه را به شیوه‌ای بدیع تحقیق و در ۱۳۷۴/۱۹۵۵ در مصر چاپ کرد و چاپ افست آن را نیز در بیروت منتشر نمود. پس از این دو چاپ، نسخه دیگری از کتاب در کتابخانه سید محمد جزائری در نجف به دست آمد و مکی سید جاسم چاپ کامل آن را در ۱۳۷۵ در بغداد انتشار داد که اساس چاپ دیگری در تهران در ۱۴۰۷ شد. ۱۳ - ترجمه تلخیصالبیانسید محمدباقر سبزواری آن را در ۱۳۳۰ش در تهران به فارسی بر گرداند و با استشهاد از اشعار فارسی [۵۳]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، ترجمه محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۳۰ش.
[۵۴]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۴۹، ترجمه محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۳۰ش.
[۵۵]
محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ج۱، ص۶۰، ترجمه محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۳۰ش.
به چاپ رساند.۱۴ - تفاسیر دیگر سید رضیسه تفسیر دیگر اثر مرحوم شریف رضی ذکر شده است که عبارتند از: ۱) حقائق التاویل فی متشابه التنزیل، تفسیری است که به نظر شیخ آقابزرگ تهرانی بزرگتر از تفسیر تبیان شیخ طوسی و فعلا چـنـد نـسخه از مجلد پنجم آن در کتابخانه‌های ایران و عراق موجود است که نسخه آستان قدس رضوی بـه شـماره ۱۳۲۰ از همه قدیمی‌تر است و این نسخه نزد مصنف آن خوانده شده و به خط شـریـف رضـی چـنـین نوشته شده است: قری علی هذا الجزء من اوله الی آخره و صح الا ما اغفل القاری من تصحیحه و فی شعبان من سنة اثنتین و اربعمائة (۴۰۲). این نسخه در ۱۹۳۶ م در نجف اشرف به چاپ رسیده است. ۲) مجازات القرآن، که مؤلف بزرگوار آن در کتاب دیگر خود به نام (المجازات النبویه) یا (مجازات الاثار الوارده عن رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)) از این تفسیر بسیار نقل نموده است. و ابن خلکان در وفیات الاعیان در وصف آن شرحی بیان داشته و تبحر مؤلف آن را در نحو و لغت ستوده است. ولی اکنون نسخه‌ای از آن در دست نیست. ۳) معانی القرآن، تفسیری بوده در معانی بدیع آیات قرآنی که مورد توجه ابن شهر آشوب در معالم العلماء و ابن خلکان در وفیات الاعیان قرار گرفته و از این تفسیر با وصف (یتعذر وجود مثله) یاد کرده‌اند و فعلا وجود ندارد. [۵۸]
صدر، سیدحسن، تاسیس الشیعة، ص۲۱۳.
[۶۴]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۳، ص۱۲۱.
[۶۸]
منزوی تهرانی، علینقی، فهرست اهدائی مشکوة، ج۱، ص۶۷.
[۷۲]
مشار، خانبابا، مـؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۵، ص۲۳۶.
[۷۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، النابس فی القرن الخامس، ص۱۶۴.
۱۵ - فهرست منابع(۲) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۳) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۴) ابن خلّکان. (۵) ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱. (۶) ابن عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابی طالب، چاپ محمدحسن آل طالقانی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱. (۷) معمر بن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸. (۸) امین. (۹) علی بن حسن باخرزی، دمیة القصر و عصرة اهل العصر، چاپ محمد تونجی، ج ۱، دمشق (۱۳۹۱/۱۹۷۱). (۱۰) محمدتقی تستری، قاموس الرجال، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۹۱. (۱۱) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ش. (۱۲) محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۲۹ـ۱۳۳۲ش. (۱۳) محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۴) محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ترجمه محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۳۰ش. (۱۵) محمد بن حسین شریف رضی، المجازات النبویّة، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۹۶۸، چاپ افست قم (بی تا). (۱۶) شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، قاهره ۱۹۸۷. (۱۷) محمد علوی مقدّم، «مقایسة مجازالقرآن ابوعبیده و تلخیص البیان سیدرضی»، در یادنامة علامه شریف رضی، به اهتمام ابراهیم سیدعلوی، تهران ۱۳۶۶ش. (۱۸) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج ۳، بیروت ۱۹۸۹. (۱۹) آدام متز، الحضارة الاسلامیّة فی القرن الرابع الهجری، نقله الی العربیة محمد عبدالهادی ابوریدة، قاهره ۱۳۷۷/۱۹۵۷. (۲۰) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ ۱۶ - پانویس
۱۷ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تلخیص البیان فی مَجازات القرآن»، شماره۳۸۲۹. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن پنجم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۱۲. |